Του Ιωάννη Κατή
26/04/2017
Ένα μικρό ψέμα δεν παύει να είναι ένα ψέμα και να φέρει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά στοιχεία και τις συνέπειες του ψεύδους. Το ψέμα όσο και μικρό και αν είναι από τη στιγμή που θα γίνει αντιληπτό, βάζει αμέσως σε σκέψεις το άτομο που το ανακαλύπτει, κλονίζοντας την εμπιστοσύνη του προς το άτομο που ψεύδεται με ό,τι συνεπάγεται αυτό. Είναι άλλωστε λίγο πολύ γνωστή η ρήση του Αλβέρτου Αινστάϊν πως:
Όποιος είναι απρόσεκτος με την αλήθεια στα μικρά ζητήματα, δεν μπορεί να είναι αξιόπιστος στα μεγάλα ζητήματα.
Πόσες φορές έχει τύχει να ακούσουμε κάτι κι'εκείνη τη στιγμή να ξέρουμε ότι αυτό που ακούμε δεν είναι παρά ένα ψέμα; Πόσες φορές δεν ανακαλύψαμε πως κάποιο προσφιλές μας πρόσωπο μας είπε κάποτε ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο ψέμα ή μας απέκρυψε ολόκληρη την αλήθεια, κάτι το οποίο ισούται με ψεύδος, γιατί ως γνωστόν η μισή αλήθεια είναι ένα μασκαρεμένο ψέμα, κι'επειδή ακριβώς είναι ένα καλλωπισμένο ψέμα, ίσως αυτή η περίπτωση είναι ακόμα χειρότερη από ένα απλό ψέμα. Κάπως έτσι δημιουργείται το κουτσομπολιό, το οποίο δεν είναι κάτι άλλο από ψέμα που φτιάχνεται από κάποια αλήθεια. Η αλήθεια δεν αλλοιώνεται μόνο όταν αφαιρείς κάτι από αυτή, αλλά και όταν προσθέτεις κάτι σ'αυτή, σύμφωνα με την ιουδαϊκή διδασκαλία του Ταλμούδ.
Ο άνθρωπος που αναγκάζεται να καταφύγει στο ψέμα, όσο μικρό κι'αν είναι αυτό, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την αλήθεια, όποια κι'αν είναι αυτή και συνεπώς είναι ανελεύθερος, δέσμιος των προσωπικών του επιλογών, αντιλήψεων και πράξεων. Η ανελευθερία από την άλλη συνιστά δειλία καθώς μόνο ένας δειλός μπορεί να παραμένει δέσμιος των προσωπικών του επιλογών και παθών, μη προσπαθώντας με κάθε τρόπο να ελευθερωθεί από αυτά, αλλά επιλέγοντας απλώς να τα καλύψει με διαφόρων λογής ψέματα, μικρά, μεγάλα, σημαντικά, ασήμαντα, ουσιώδη ή ανούσια, σαν να προσπαθεί να καλύψει τη σκόνη κάτω από το χαλί.
Η ανελευθερία του να ζει κανείς ή να καταφεύγει συχνά, ακόμη και χωρίς σοβαρό λόγο, στο ψέμα, είναι αυτή που κάνει πολλούς ανθρώπους δυστυχισμένους. Ας θυμηθούμε τη χαρακτηριστική φράση του Θουκυδίδη από τον επιτάφιο του Περικλή
" εύδαιμον τό ελεύθερον το δέ ελεύθερον το εύψυχον".
Η ευτυχία βασίζεται στην ελευθερία και η ελευθερία στην γενναιότητα. Ναι, θέλει θάρρος να λες πάντα την αλήθεια με κάθε κόστος, να μην στρογγυλεύεις και ωραιοποιείς τις καταστάσεις, να μην λες μικρά ή και μεγαλύτερα ψέματα, που σε βοηθούν στις καθημερινές κοινωνικές σου συναναστροφές, αλλά παράλληλα έχουν κι' ένα μεγάλο κόστος στην προσωπικότητα του ατόμου και συνεπώς σε όλη την κοινωνία, αφού αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα σύνολο ατόμων.
Το κόστος δεν είναι άλλο από αυτό που περιγράψαμε παραπάνω, μια διαρκής κατάσταση ανελευθερίας, η οποία τείνει να γίνει συνήθεια στην καθημερινή μας ζωή δηλητηριάζοντας τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, με αποτέλεσμα αυτοί να είναι συνεχώς επιφυλακτικοί με τους συνανθρώπους τους, ευρισκόμενοι πάντοτε σε μια αμυντική στάση, γιατί όπως χαρακτηριστικά είπε ο Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω,
Η τιμωρία του ψεύτη δεν είναι ότι δεν τον πιστεύουν, αλλά ότι αυτός δεν μπορεί να πιστέψει κανέναν. Είναι δύσκολο να πιστέψεις ότι κάποιος λέει την αλήθεια, όταν ξέρεις ότι εσύ στη θέση του θα έλεγες ψέματα.Το αποτέλεσμα αυτής της παθολογικής κατάστασης είναι το άτομο να απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο από την αλήθεια και τον πραγματικό του εαυτό. Δημιουργεί έτσι σιγά σιγά μια ψευδή εικόνα του εαυτού του για να τροφοδοτήσει τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας που συναναστρέφεται, η οποία εικόνα με τον καιρό και με την συνέχιση αυτού του φαύλου κύκλου, φτάνει στο σημείο να εξοβελίσει την πραγματική εικόνα και τον χαρακτήρα του ατόμου. Είναι αυτό που είχε πει ο Λένιν:
Ένα επαναλαμβανόμενο ψέμα, γίνεται αλήθεια. Γίνεται έτσι μακροπρόθεσμα ο ίδιος θύμα των επιλογών του, καθώς τα διάφορα ψέματα που αναγκάζεται να χρησιμοποιεί σχεδόν επί καθημερινής βάσεως, επιστρέφουν πίσω στον ίδιο σαν μπούμερανγκ , πολλές φορές για να τον στοιχειώσουν. Όταν η αλήθεια και η πραγματικότητα μπερδεύονται με το ψέμα και τη φαντασία, χωρίς αυτά να μπορούν να ξεχωρίσουν το ένα από το άλλο, τότε δημιουργείται μια νοσηρή κατάσταση, που αργά ή γρήγορα θα κάνει το άτομο δυστυχισμένο. Γιατί πως μπορεί να είναι πραγματικά ευτυχισμένος κάποιος που αναγκάζεται να υποκρίνεται και να ψεύδεται; Πως μπορεί κανείς να είναι ευτυχής, όταν δεν είναι ο ίδιος, αλλά κάποιος άλλος; Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως όλοι οι μεγάλοι φιλόσοφοι και διδάσκαλοι σε κάθε εποχή, έδιναν μεγάλη σημασία και βαρύτητα στην αλήθεια και καταδίκαζαν όλοι ανεξαιρέτως το ψεύδος.
Μα γιατί κάποιος αναγκάζεται να καταφύγει στο ψέμα, αποσιωπώντας ή αποκρύπτοντας την αλήθεια ακόμα και για τα πιο ασήμαντα πράγματα; Το πρόβλημα με τα ψέματα και την εξαπάτηση είναι ότι η αποτελεσματικότητά τους βασίζεται εξ ολοκλήρου σε μια σαφή αντίληψη της αλήθειας, την οποία ο ψεύτης και απατεώνας επιθυμεί να αποκρύψει. Συνήθως αυτό γίνεται όταν θέλουμε να εξαπατήσουμε ή επειδή επιθυμούμε να είμαστε σε όλους αρεστοί ή απλά όταν δεν μπορούμε να διακρίνουμε το σωστό από το λάθος, το σπουδαίο από το ευτελές, το άξιο από το ανάξιο.
Οι μάζες δεν διψούν για αλήθεια. Όποιος μπορεί να τις προμηθεύσει με ψευδαισθήσεις γίνεται εύκολα ο κυρίαρχός τους. Όποιος προσπαθήσει να διαλύσει τις ψευδαισθήσεις τους γίνεται εύκολα θύμα τους αναφέρει χαρακτηριστικά ο Γάλλος ανθρωπολόγος Gustav Le Bon. Κάποιες άλλες φορές πάλι μπορούμε να οδηγούμαστε στο ψέμα από τις πεποιθήσεις μας, θρησκευτικές, πολιτικές κτλ. Ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε αναφέρει χαρακτηριστικά πως:
Οι πεποιθήσεις είναι μεγαλύτεροι αντίπαλοι της αλήθειας από τα ψέματα. Πολλές φορές επίσης έχουμε αμφιβολίες για το πως θα μας αντιμετωπίσουν αν πούμε την αλήθεια όπως είναι, αν η στάση μας σε ένα ζήτημα θα ικανοποιήσει τον απέναντι και γι'αυτό επιλέγουμε την φαινομενικά "ασφαλή" λύση του ψέματος.
Όταν έχεις αμφιβολίες, πες την αλήθεια τονίζει ο Μαρκ Τουέην.
Συνεπώς κάτι τέτοιο δεν θα έπρεπε να μας προβληματίζει στην πραγματικότητα, αλλά με το θάρρος της γνώμης μας να λέμε πάντα την αλήθεια.
Θάρσει. Λέγων τ' αληθές ου σφαλεί ποτε, έλεγε ο μεγάλος τραγικός Σοφοκλής, παίρνοντας θάρρος και λέγοντας την αλήθεια ποτέ δεν σφάλεις, οπότε δεν έχεις και λόγο ν' ανησυχείς για το πως θα πάρουν οι άλλοι τα λεγόμενα σου, εφόσον αυτά είναι αληθή.
Από την άλλη, η αλήθεια, αν και δεν της φαίνεται, είναι πάντοτε η πιο εύκολη και απλή λύση.
Απλά γαρ εστι της αληθείας έπη, έλεγε ο άλλος μεγάλος αρχαίος μας τραγικός, ο Αισχύλος, αλλά και ο Ευριπίδης λέει ακριβώς το ίδιο πράγμα:
Απλούς ο μύθος της αληθείας έφυ. Η αλήθεια υπάρχει και συνεπώς είναι πολύ απλό να την εκφράσεις, το ψέμα όμως θα πρέπει να εφευρεθεί
. Το μεν αληθές εν, το δε ψεύδος πολυσχιδές λέγει και ο μεγάλος άγιος της ορθόδοξης εκκλησίας Γρηγόριος Ναζιανζηνός
. Τα λόγια της αλήθειας είναι απλά σε αντίθεση με το ψέμα, που είναι πολύπλοκο και θα πρέπει κανείς να εφευρίσκει διαρκώς καινούρια ψέματα για να συμπληρώνει το ένα το άλλο και να το ενδυναμώνει, χωρίς αυτό να σταματά ποτέ.
Όσο μεγαλύτερο το ψέμα τόσο πιο εύκολα γίνεται πιστευτό από τις μάζες, έλεγε ο Αδόλφος Χίτλερ. Παρ όλη όμως την προσπάθεια του ψεύτη, όσο εφευρετικός και αν είναι και όσο καλή μνήμη και αν διαθέτει, όπως σκωπτικά έλεγε ο λατίνος ρήτωρ Μ. Φάβιος Κοϊντιλιανός, ωστόσο, "
Άγει δε προς φως την αλήθειαν χρόνος", βεβαιώνει
ο ποιητής Μένανδρος από τα βάθη των αιώνων... Κάποια στιγμή αναπόφευκτα, η αλήθεια θα λάμψει.
Το να λες ψέματα είναι ένα υπέροχο πράγμα επειδή σε οδηγεί στην αλήθεια επισημαίνει και ο Ντοστογιέφσκι
, ενώ ο σύγχρονος Γάλλος, ποιητής και συγγραφέας Gregoire Lacroix, θεωρεί πως δεν είναι λίγες οι φορές όπου
η αλήθεια είναι το αποτέλεσμα διαφόρων ψεμάτων που συσσωρεύονται και αλληλοεξουδετερώνονται.
Συνεπώς είναι και μάταιο να λέγει κανείς ψέματα, αφού κάποια στιγμή το ψευδές σαθρό οικοδόμημα θα καταρρεύσει υπό το βάρος της αληθείας.
Εκτός όμως από μάταιο, το να λέγεις κανείς ψέματα είναι και ανούσιο, άκαρπο, δεν βοηθά στην εξέλιξη της προσωπικότητας του ατόμου.
Ουκ εξάγουσιν καρπόν οι ψευδείς λόγοι, συνεχίζει ο Σοφοκλής να κατακεραυνώνει το ψεύδος και να υπερασπίζεται την αλήθεια ως τον μοναδικό ασφαλή δρόμο ελευθερώσεως του ανθρώπου από τις ανασφάλειες και την κενοδοξία του και ολοκληρώσεως του ατόμου, ενώ μια αφρικανική παροιμία λέγει το εξής:
Το ψέμα βγάζει λουλούδια, αλλά δεν βγάζει καρπούς! Στο ίδιο πνεύμα και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης αναφέρει στο
ιθ’ 35: Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει ημάς, αλλά
και ο κατά πολύ μεταγενέστερος Ρώσος συγγραφέας Μαξίμ Γκόρκι συμφωνεί και επαυξάνει προσδίδοντας στην αλήθεια θεϊκή διάσταση:
Τα ψέματα είναι η θρησκεία των σκλάβων και των αφεντικών. Η αλήθεια είναι ο θεός του ελεύθερου ανθρώπου. Η αλήθεια ελευθερώνει. Το νόημα των πραγμάτων, το νόημα της ίδιας της ζωής είναι δυνατόν να γίνει αντιληπτό μόνο μέσα από τον διαρκή αγώνα για την αναζήτηση της αλήθειας, ο οποίος αγών πολλές φορές έχει περισσότερη αξία από την ίδια της γνώσης της αλήθειας. Ειδάλλως, ο άνθρωπος θα παραμένει πάντοτε ανολοκλήρωτος και με αλλοιωμένη αντίληψη και γνώση επί των πραγμάτων, όπως ακριβώς στον γνωστό πλατωνικό μύθο του σπηλαίου, όπου οι άνθρωποι του σπηλαίου ζούσαν αλυσοδεμένοι μέσα στο σκοτάδι, βλέποντας μόνο τις σκιές των πραγμάτων από μία φωτιά, έχοντας έτσι την εντύπωση πως οι σκιές των πραγμάτων, τα απεικάσματα αυτά της πραγματικότητας, είναι τα ίδια τα πράγματα. Μόνο αν κάποιος απαλλαχτεί από τα δεσμά του ψεύδους, από όπου και αν προέρχονται αυτά, είτε από τον ίδιο του τον εαυτό, είτε από τους εξουσιαστές του, θα μπορέσει να βγει από το σπήλαιο και να αντικρίσει τα πράγματα όπως ακριβώς είναι στην πραγματικότητα, υπό το αληθινό φως του ηλίου και όχι τις σκοτεινές και ψεύτικες σκιές αυτών, υπό το αχνό μισοσκόταδο μιας φλόγας. Τότε θα αντιληφθεί την πλάνη μέσα στην οποία ζούσε όλον αυτόν τον καιρό και τις ψευδαισθήσεις όσων εξακολουθούν να ζουν στο σκιώδες σπήλαιο.
Βλέπουμε λοιπόν πως τόσοι πολλοί και σπουδαίοι διανοητές, άνθρωποι του πνεύματος, που έζησαν σε εντελώς διαφορετικές εποχές και σε διαφορετικά καθεστώτα, όλοι ανεξαιρέτως εξάρουν την αρετή της αληθείας και καταδικάζουν το ψέμα. Μα καμιά φορά η αλήθεια μπορεί να είναι πικρή και να μας στεναχωρήσει, θα μπορούσε να πει κάποιος. Η αλήθεια είναι πικρή, μόνο όταν έχουν προηγηθεί πολλά ψέματα. Ο κόσμος είναι πολύ επικίνδυνος για οτιδήποτε άλλο εκτός από την αλήθεια και πολύ μικρός για οτιδήποτε άλλο εκτός από την αγάπη. Αν φοβάσαι μήπως η αλήθεια καταστρέψει αυτό που έχεις χτίσει ως τώρα με κόπο, την προσωπική σου εικόνα, τις διαπροσωπικές και κοινωνικές σου σχέσεις, την επαγγελματική σου καριέρα, μην σε απασχολεί άλλο αυτός ο φόβος.
Αν κάτι μπορεί να καταστραφεί από την αλήθεια, τότε αξίζει και να καταστραφεί από την αλήθεια λέει πολύ σωστά ο σπουδαίος Αμερικανός αστρονόμος Καρλ Σαγκάν. Συνεπώς, μην διστάζεις να πεις την αλήθεια, φοβούμενος την γνώμη της κοινωνίας, όταν αυτή αποδεδειγμένα βρίσκεται βουτηγμένη μέσα στο ψέμα. Μια τέτοια κοινωνία είναι ανίσχυρη για οτιδήποτε ουσιώδες, μόνο
όταν βγάζει την αλήθεια στο άπλετο φως του ηλίου, μπορεί η κοινωνία να είναι πραγματικά ισχυρή σύμφωνα με τον εξαιρετικό Γάλλο νατουραλιστή συγγραφέα Εμίλ Ζολά.
Δυστυχώς είμαστε αναγκασμένοι να υπάρχουμε σε έναν ψεύτικο κόσμο, όπου τις περισσότερες φορές η αλήθεια είναι το ακριβώς αντίθετο από αυτό που γενικά θεωρείται σωστό, όμως το να είμαστε οι ίδιοι ψεύτικοι σε έναν υπαρκτό κόσμο είναι ακόμη χειρότερο. Το να λες την αλήθεια μέσα σε μια εποχή παγκόσμιου ψεύδους, είναι μια πράξη επαναστατική. Οι
αλήθειες δεν είναι σχετικές
, αυτό που είναι σχετικό είναι οι απόψεις για την αλήθεια, τονίζει ο Κολομβιανός συγγραφέας Nicolas Gomez Davilla. Γι'αυτό θα πρέπει πάντα ο εχέφρων άνθρωπος να έχει υπόψιν του την προειδοποίηση του Άγγλου κληρικού και διανοούμενου του 17ου αι. Benjamin Whichcote, πως
Τα μακρύτερα σπαθιά, τα δυνατότερα πνευμόνια, οι περισσότερες φωνές είναι εσφαλμένα κριτήρια για την αλήθεια.
Κλείνοντας αυτό το άρθρο, θεωρώ πως θα πρέπει όλοι όσοι αγαπούν την αλήθεια να συμφωνήσουν με τον πολυτάλαντο και πολυσχιδή ποιητή και ζωγράφο William Blake, ο οποίος λέγει χαρακτηριστικά:
Όταν λέω την αλήθεια, δεν το κάνω για να πείσω εκείνους που δεν τη γνωρίζουν, αλλά για να υπερασπιστώ αυτούς που τη γνωρίζουν. Άρα ούτε θα πρέπει να μας νοιάζει η απήχηση που έχει αλήθεια στον πολύ κόσμο, αλλά η αξία του να συστρατεύεται κανείς με τους λίγους άξιους υποστηρικτές και υπερασπιστές της.
Η αλήθεια είναι ένα Υψηλό ανθρώπινο ιδανικό και ο σεβασμός και η πίστη σε αυτή, πλησιάζει πολύ στο να είναι η βάση κάθε ηθικής. Το Υψηλό ωστόσο παραμένει κατ' ανάγκη σκοτεινό και απλησίαστο για τους περισσότερους Αδύναμους ανθρώπους
. Αυτό που μπορεί να είναι σαφές για έναν ηλίθιο δεν είναι άξιο της προσοχής μου, λέγει σε άλλο σημείο ο Άγγλος οραματιστής και μυστικιστής, φέρνοντας κάπως στο νου την ρήση του Γάλλου Διαφωτιστή Ελβέτιου, ότι:
Η αλήθεια είναι ένας δαυλός που λάμπει μες στην ομίχλη, χωρίς να την διαλύει. Ακόμη όμως και αν το λαμπρό φως της αλήθειας δεν μπορεί να διαλύσει το ομιχλώδες σκότος του ζοφερού ψεύδους, το φως αυτό παραμένει εκεί λαμπερό δείχνοντας τον δρόμο, ως αιώνιος σηματωρός, σε αυτούς που θέλουν να βγουν από το σκοτάδι της ανελευθερίας και των ψευδαισθήσεων τους. Το αν θα επιλέξει κανείς να ακολουθήσει το δρόμο προς το φως ή αν θα συνεχίσει να περι-πλανάται στα σκοτάδια και στην ομίχλη, είναι καθαρά στο δικό του χέρι. Η αλήθεια είναι εκεί για όλους, όλοι μπορούν να τη δουν να λάμπει, αλλά λίγοι τελικά θα την προσεγγίσουν, κυρίως γιατί η αλήθεια συνήθως τυφλώνει όσους έχουν συνηθίσει να ζουν στο ψέμα, όπως ακριβώς το φως τυφλώνει όσους βγαίνουν απότομα από το σκοτάδι.
* Πολλά από τα αποφθέγματα στο παρόν άρθρο χρησιμοποιήθηκαν από τη σελίδα Γνωμικολογικόν:
Σάστισε ο Διονύσιος, βουβάθηκε το πλήθος·
